استناد به منابع دست دوم و رعایت حلقه‌های استنادی
پژوهش برتر: زمانی که مطلبی در یک مقاله یا کتابی می خوانیم و می خواهیم در مقاله یا پایان نامه خود استفاده کنیم، اما به منبع اصلی آن دسترسی نداریم، در این صورت باید منبع دوم را بعنوان منبع برای آن مطلب ذکر کنیم.
هنگامی که داریم مقاله می‌نویسیم، مواردی پیش می‌آید که می‌خواهیم به مطلبی استناد کنیم که خودِ آن مطلب در متنی که ما داریم می‌خوانیم، از جای دیگری نقل شده است، اصطلاحاً نیاز به «نقل در نقل» یا «استناد در استناد» داریم. پرسش‌های زیادی از این حالت برای نویسندگان پیش می‌آید. این پرسش با عناوین مختلفی هم مطرح می‌شود. استناد به منابع دست دوم، استناد به منابع ثانویه، استناد به منابع فرعی، نام بردن از حلقه‌های استنادی و شبیه این.
قبل از توضیح در خصوص استناد دهی به منابع دست دوم، با تعریف چند عبارت آشنا شویم.
منبع ج: منظور از منبع ج، همان اثری که ما در حال نوشتنش هستیم.
منبع ب: منظور از منبع ب، اثری که ما داریم آن را می‌خوانیم و ممکن است استنادهایی به دیگر منابع داشته باشد. در واقع، منبع ب، می‌تواند منبع واسط باشد بین ما و آثاری که خود منبع ب مورد استناد قرار داده است. به این منبع واسط، گاهی منبع دست دوم یا ثانویه هم اطلاق می‌شود.
منبع الف: منظور از منبع الف، اثری که در منبع ب مورد استناد قرار گرفته است و ما به خود آن منبع مستقیماً دسترسی نداریم که گاهی به آن منبع دست اول هم گفته می‌شود.
این را به یاد داشته باشید که همیشه باید به عنوان یک نویسنده، بیشترین میزان شفافیت را در نگارش علمی مد نظر داشته باشیم. به‌ویژه دربارۀ موضوع استناد به منابع دست دوم، باید به طور دقیق و کامل مشخص کنیم کدام بخش از نوشته، نظر خود ماست؛ کدام بخش نظر نویسندۀ منبعی است که در دست ماست (یعنی منبع ب) و کدام بخش، نظر نویسندۀ منبعی است که منبع واسط به آن استناد کرده است (یعنی منبع الف).
اگر ب به الف استناد کرده بود، برای استناد به الف، آوردن نام ب ضروری است؟
بله. باید اسم هر دو منبع را بیاوریم به صورتی که مشخص شود ایدۀ اصلی در متن الف مطرح شده و منبع ب هم از آن استفاده کرده است. با این نوع استناد نشان داده‌ایم که در درجۀ نخست، بااخلاق هستیم، و دوم، به منبع الف، به دلایلی مانندِ در دسترس نبودن، به زبان دیگر بودن و شبیه این‌ها دسترسی نداشته‌ایم و سوم، اگر احتمالاً منبع ب در نقل اشتباه کرده باشد، اشتباه به پای ما نوشته نمی‌شود. البته باید دقت کنیم که دلایلی مثل تنبلی و کمبود وقت توجیه مناسبی برای این استناد در استناد نیستند. بسیار مهم است که پژوهشگر تا آن‌جا که می‌شود از منابع دست اول استفاده کند. معمولاً نویسنده‌ها به دلیل نبود امکان مشاهدۀ منبع دست اول یا زبان متفاوت از منابع واسط نقل می‌کنند.
استناد به منابع دست دوم چگونه است؟
روش استناد «نقل در نقل» به این صورت است که مثلاً در شیوۀ استنادی ای‌پی‌ای APA، می‌نویسیم:
«نویسندۀ ب (سال) به نقل از نویسندۀ الف (سال) می‌نویسد...»
یا در پایان متنی که نقل کرده‌ایم (دقت کنید که ممکن است وسط پاراگراف باشد و الزاماً نباید استنادها را در پایان پاراگراف درج کرد)، و در داخل پرانتز می‌نویسیم:
... (نویسندۀ ب سال، به نقل از نویسندۀ الف سال).
گاهی به جای «به نقل از» از عبارت «نقل در» هم استفاده می‌کنند. در این حالت باید منبع الف اول بیاید و منبع ب در آخر:
«نویسندۀ الف (نقل در نویسندۀ ب، سال) معتقد است ...»
یا در هنگام درج در پایان متن:
... « نویسندۀ الف، سال نقل در نویسندۀ ب، سال»
نوشتن سالِ منبع الف یا زیرنویس انگلیسی دادن هنگامی که منبع الف به انگلیسی است و ما به رسم‌الخط فارسی یا ترجمه فارسی نوشته‌ایم، هم مواردی است که اگر حس می‌کنیم می‌توانیم با انجام این کار به آگاهی مخاطب و آدرس‌دهی کمک کنیم، بهتر است انجام شود.
در کتابنامه نام منبع ب و منبع الف چگونه می‌آید؟
در کتابنامه، تنها نام منبع ب آورده می‌شود و چون منبع الف را ندیده‌ایم، نباید نام آن منبع را در کتابنامه ذکر کنیم.
«به نقل از» با «نقل در» چه فرقی می‌کند؟
عده‌ای معتقدند که استفاده از «به نقل از» یا «نقل در» کاربردهای خاصی دارد و مواردی را هم دربارۀ این کاربردها ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد هر دو عبارت، ترجمه‌ای از عبارتِ «As cited in» هستند که هنگام ترجمه تغییر شکل داده‌اند. در نتیجه ابتدا به ساکن نمی‌توان کاربرد خاصی برای آن‌ها متصور بود و این که هر کدام از این دو عبارت ممکن است دلالت‌های خاصی در هنگام استناد داشته باشند، چندان قابل قبول نیست. به اعتقاد عده‌ای، «نقل در» برای کاربردی که ما در نظر داریم، از لحاظ زبان‌شناسی مناسب‌تر است.
معادل «نقل در» در زبان انگلیسی چیست؟
در زبان انگلیسی و در شیوۀ ای‌پی‌ای APA، از عبارت «As cited in» استفاده می‌کنیم:
Brown’s research (as cited in Green 1996) explored … یا Brown’s research explored … (as cited in Green 1996).
آیا اگر با چند حلقه به منابع دیگری استناد داده شده باشد، باید تمام آن حلقه‌ها را نام برد؟
بله، شما که هیچ کدام از آن منابع واسط را ندیده‌اید، اگر حلقه‌ای را حذف کنید، ادعایی خلاف واقع کرده‌اید.
البته توجه داشته باشید که شکل استناد این‌جا مهم نیست. مهم رعایت امانت است. مخاطب شما باید بتواند تمام مسیری را که شما برای پژوهش طی کرده‌اید، چه مطالعات و چه روش پژوهش، دوباره طی کند. باید جای پای خود را کامل برای مخاطب مشخص کنید که مسیر را تشخیص دهد.
آیا استناد به منابع دست دوم، ارزش پژوهش را کم می‌کند؟
بستگی دارد. اگر تنبلی کرده باشید و به سراغ منابع اصلی نرفته باشید، بله، ارزش پژوهش شما کم شده است اما اگر محدودیت وجود داشته و برای شما میسر نبوده، مثلاً منبع به زبانی بوده که شما با آن زبان آشنایی نداشته‌اید یا از لحاظ فیزیکی امکان دسترسی به آن را نداشته‌اید، کسی از شما خرده نمی‌گیرد؛ فقط باید دقت کنید که به اشخاص و حلقه‌های استنادی معتبر استناد بدهید. همان‌طور که احتمالاً در متون مذهبی خودمان مواجه شده‌اید، برای معتبر کردن یک حدیث، تمام زنجیرۀ گویندۀ حدیث ذکر می‌شود تا اعتبار حدیث نشان داده شود: تا هفت یا هشت حلقۀ استنادی و گاهی بیشتر این هم ذکر شده است.
شیوه‌های استنادی مختلف، روش‌های متفاوتی برای «نقل در نقل» دارند؟
بله، بعضی شیوه‌ها متفاوت از روش پیش‌گفته عمل می‌کنند؛ اما باز هم تأکید می‌شود در مواردی که استناددهی در نگارش علمی پیچیده و پیچیده‌‌تر می‌شود و ممکن است بعضی شیوه‌ها آن‌قدر ریز و دقیق راهنمایی نکرده باشند، به یاد بیاورید که مهم، رعایت اصل شفافیت در نگارش است به طوری که مخاطب بفهمد کدام بخش از متن، نظر ماست و کدام بخش نظر فردی دیگر و دقیقاً نظر چه کسی است. مثلاً برای شیوه‌هایی که از شماره‌گذاری به عنوان نشانۀ استنادی درون‌متن استفاده می‌کنند، تقریباً استناد در استناد درون متن ممکن نیست. اگر دارید به این شیوه‌ها استناددهی را انجام می‌دهید، سعی کنید همان اصل شفافیت را در نظر بگیرید و با رعایت اخلاق، به شیواترین راه ممکن به مخاطب برسانید که چگونه و به چه چیزی استناد کرده‌اید.
اگر بر اساس استنادهای منبع ب، به منبع الف رسیده باشم و خود منبع الف را مطالعه کرده باشم، باز هم نیاز هست که نامی از منبع ب بیاورم؟
اگر تمام آن مطلبی که دارید نقل می‌کنید در منبع الف باشد، نیازی به آوردن نام منبع ب نیست اما اگر بخشی از مطلبِ مورد استناد، در منبع ب باشد، مشخص است که نامِ هر دو منبع الف و ب هم در متن و هم در کتابنامه باید ذکر شود. بد نیست به این نکته اشاره شود که در این حالت، نباید نگران منبع ب باشیم؛ واقعیت این است که اگر منبع ب از خود حرفی برای گفتن داشته باشد، حتماً به آن استناد می‌شود.
آیا منظور از «نقل قول مستقیم» و «نقل قول غیرمستقیم» همین استناد به منبع اولیه یا استناد به منبع دست دوم است؟
«نقل قول مستقیم» به عنوان ترجمه‌ای برای عبارت «Direct Quotation» در فارسی انتخاب شده و یعنی آوردن لفظ به لفظ متنی که داریم می‌خوانیم در متن خودمان و «نقل قول غیرمستقیم» به عنوان ترجمه‌ای برای عبارت «Paraphrasing»، یعنی آوردن آن‌چه خوانده‌ایم، به صورت نقل به‌‌مضمون و به زبان خودمان در متنی که داریم می‌نویسیم. در نتیجه چه ما به منبع الف یا اولیه استناد کنیم چه به منبع دست دوم که با نام منبع ب در این متن از آن یاد کردیم، ممکن است نگارش ما به صورت نقل قول مستقیم یا نقل قول غیرمستقیم باشد. بهتر است برای این حالت استناددهی، از عبارت «نقل در نقل» یا «استناد غیرمستقیم» استفاده کنیم که با بحث «نقل قول غیر مستقیم» اشتباه نشود.
