استرداد یا سلب اعتبار (retraction) چیست؟
پژوهش برتر: اگر برای صاحبان مجلات و سردبیران ثابت شود که مقاله‌ای دارای تخلفات پژوهشی از جمله سرقت علمی، جعل، تحریف، انتشار مجدد، گزارش‌ها غیراخلاقی و نادرست و غیره است، آن مقاله از سوی مجله استرداد یا سلب اعتبار (به انگلیسی Retraction) می شود.
استرداد یا سلب اعتبار (retraction) چیست؟
استرداد یک مقاله توسط یک مجلۀ علمی به این معناست که اعتبار مقاله زیر سوال رفته است. از آنجا که مقالۀ مسترد شده، از مجلۀ چاپی و آنلاین و هرگونه پایگاه مربوطه حذف می‌شود، منطقی است که گمان کنیم سردبیر یا هیئت تحریریۀ مجله کسانی هستند که در این زمینه تصمیم گرفته اند، اما همیشه اینگونه نیست. پیگیری چگونگی استرداد یک مقاله، ممکن است به دست داشتن افراد متفاوتی که در نشریه کار می‌کنند ختم شود؛ ممکن است ویراستاران و یا دستیاران ویراستار با توجه به شکایت‌های خوانندگانی که مقاله را خوانده‌اند اقدامی کرده باشند. یا سردبیر در پیگیری موارد فراوانی که گزارش شده است، دست به این کار زده باشد. گاه نیز هیئت تحریریه برای جلوگیری از وارد شدن خدشه به اعتبار و شهرت مجله چنین کاری می‌کند.
دلایل استرداد
از آنجا که استرداد یک مقاله در پایگاه ثبت می‌شود، می‌تواند به اعتبار یک محقق و یا مجله در دراز مدت لطمه بزند. به همین سبب، دلایل استرداد باید بسیار شفاف و قابل اثبات باشند؛ به خصوص باید میان خطای انسانی و تخلف علمی عمدی تمایز قائل شد.
خطای انسانی: خطا در جمع‌آ‌وری داده و یا دسته‌بندی آنها، تحلیل آماری نامطمئن، و اموری از این قبیل که در داوری مورد تردید نبوده است.
تخلف علمی عمدی: ارسال مقاله همزمان برای چندین مجله، مغایرت در اهداف، داده‌سازی و یا دست‌کاری داده‌ها، عدم تطابق با قوانین تحقیق و تحریف داده‌ها که شامل دست‌کاری در تصاویر و سرقت علمی می‌شود، از این دست هستند.
وقتی امکان باز تولید نتایج وجود نداشته باشد، پاسخ سردبیر در ابتدا مشخص نیست. ممکن است خطای انسانی باشد که در آن صورت با تصحیح کار مشکل برطرف می‌شود. اما اگر تخلف عمدی بوده باشد، مقالۀ مذکور مسترد می‌گردد. از آنجا که هنوز مقالات چاپ شدۀ بسیاری وجود دارند، حتی پس از آنکه نگرانی‌هایی دربارۀ مطالعات تکراری شکست خورده مطرح شد، به نظر می‌رسد سردبیرها ترجیح می‌دهند که چنین مواردی را خطای انسانی در نظر بگیرد تا اینکه مقاله‌ای را مسترد کنند. متاسفانه درصد استرداد به دلیل تخلف علمی در حالیکه در اصل خطای انسانی بوده، در حال افزایش است.
مجلات به عنوان اولین اقدام به دنبال استرداد نیستند. زیرا این خود به همان میزان که برای نویسنده خجالت‌آور است، برای مجله نیز مایۀ شرمساری است. اولین گزینه ترجیحا اعمال یک سری اصلاحات است با یادداشتی که در پی آن دربارۀ اشتباهات آورده می‌شود. این در صورتیست که اشتباهات ساده‌ای (مانند نامها، آدرسها، غلطهای چاپی جا مانده از بررسیها، یا داده‌های جامانده) در کار باشند. اما اگر هرگونه نشان از تخلف علمی جدی یا عدم انطباق که به عمد اتفاق افتاده باشد، در مقاله به چشم بخورد و مجله از آن اطمینان یابد، بلافاصله به استرداد ختم می‌شود.
جلوگیری از استرداد مقاله
امروزه مجلات مختلف در پی سیاست‌گذاری‌هایی هستند که بتوانند به خوبی مقالاتی از این دست را شناسایی و از آنها سلب اعتبار کنند. کارگروه‌های مختلف در اقصی نقاط جهان برگزار شده، تحقیقات انجام می‌یپذیرند و مقالاتی در این باره نوشته می‌شوند. کارگاه‌های مختلف جنبه‌های متفاوت این پدیده را برای سردبیران برمی‌شمارند.
- بسیاری از مجلات معتبر برای جلوگیری از رخداد آن، ضوابط داوری های خود را دشوارتر از پیش کرده‌اند؛
- مجلات، نویسندگان را مجبور می‌کنند تا هنگام اقدام برای پذیرش مقاله‌شان، از مراحل بیشتری عبور کنند تا امکان تقلب کاهش یابد.
- با به روز کردن مداوم ایمیل‌های داوران از داوری‌های ساختگی جلوگیری کنند.
- در برخی از مجلات گروه‌هایی تشکیل شده‌اند که تنها بر روی بررسی اعتبار مقالات تمرکز می‌کنند. هرچند تلاش این سازمان‌ها تنها در راستای منافع خودشان است.
جلوگیری از استرداد مقالات به معنای متوقف کردن روند آن با داوری سختگیرانه و یا هوشیاری ویراستاران نیست. بلکه بهتر است با آموزش صحیح افراد در دورۀ تحصیل از بروز چنین مسائلی جلوگیری کرد تا افراد حتی به سراغ کارهایی از این قبیل نروند. در اصل باید گفت که پایه‌ریزی اخلاق علمی باید از سنین کم و در سطوح پایین‌تر صورت گیرد. اگر چنین موارد از جوانی در افراد نهادینه شود، می‌توانیم امیدوار باشیم که مورادی از این دست دیگر پیش نمی‌آیند.
