معرفی شاخص های ارزیابی اعتبار مجلات و مقالات

گسترش روز افزون علوم و فناوری های جدید، لزوم توجه به معیارهای ارزشی و ارزش دهی به تحقیقات، پژوهش ها و ژورنال ها را ضروری می نماید. بدون شک وجود یک منبع ارزیابی بی طرف که هم نیازهای استفاده کنندگان را به بخوبی شناسائی کرده و از طرفی دیگر با ارزیابی نقاط ضعف و قوت منتشرات علمی و پژوهشی در زمینه های مختلف از علوم پایه ومهندسی گرفته تا علوم انسانی بتواند راهگشای خوبی برای جویندگان علمی باشد.
موسسات علمی بین المللی و از جمله ISI با ارائه چارچوبی مورد قبول تا حدی کلید این معما را حل نموده است. هر مجله علمی قبل از انتخاب شدن و فهرست شدن بخصوص در ISI یکسری مراحل ارزیابی را پشت سر می گذارد.

عوامل مورد ارزیابی مجلات علمی

1. رعایت استانداردهای بانک اطلاعاتی ISI
2. کمیته علمی منتخب مجله،وارزیابی اعضاء هیئت تحریریه
3. تنوع بین المللی مقالات چاپ شده در آن
4. چاپ به موقع مجله و جایگاه نشر آن 
5. شاخص ضریب تاثیر Impact Factor (محاسبه توسط ISI)
6. شاخص SNIP (محاسبه توسط Scopus)
7. IPP (محاسبه توسط Scopus)
8. SJR (محاسبه توسط Scopus)
9. JIF (محاسبه توسط ISI)
10. JRK (محاسبه توسط ISI)
11. شاخص فوری Immediacy Index
12. نیمه عمر استناد  

شاخص ضریب تاثیر Impact Factor 

یک شاخص کمی برای ارزیابی، مقایسه و رتبه بندی نشریات علمی در رشته های مختلف در سطح ملی یا برای مقایسه مجله ها در سطح بین الملل است.این شاخص نشان دهنده فراوانی استنادهایی ست که در طول یک دوره زمانی مشخص به یک مقاله چاپ شده در یک نشریه داده میشود. این شاخص نخستین بار توسط یوجین گارفیلد به کار برده شد. ضریب تاثیر Impact factor برای مجلات بر مبنای یک دوره 2 ساله محاسبه میگردد.

نحوه محاسبه Impact Factor

 برای مثال میانگین استناد بر مقاله در یک بازه زمانی دو ساله از سال 2007 تا 2009 بر اساس فرمول زیر محاسبه می شود. 

جستجوی Impact Factor

 Impact Factor فقط در مورد نشریات نمایه شده در بانک اطلاعاتی Web OF Science محاسبه و منتشر میشود. بدین ترتیب فقط مجلات ISI دارای Impact Factor واقعی میباشند. یکی از بهترین راهها برای یافتن ضریب تأثیر یا impact factor مجلات ISI، استفاده از سایت www.bioxbio.com است.

1. بعد از وارد شدن در سایت، شماره ISSN مجله را در باکس مربوطه وارد و جستجو کنید تا impact factor مجلات را در سالهای اخیر نمایش داده شود.
2. سپس از طریق ورود به بخش های plos journal و popular journal میتوانید ژورنال های مشهوری که توسط خود وب سایت پیشنهاد میشوند و بالاترین ایمپکت فاکتور را دارند را مشاهده کنید.
3. همچنین از بخش subject میتوانید ژورنال ها را به صورت موضوعی مشاهده نمایید.

ایرادات Impact Factor

Impact Factor  به دلیل محدودیت هایی که دارد نباید آنرا به تنهایی شاخصی برای ارزشیابی و سنجش کیفیت مجلات دانست.

1. ناکافی بودن بازه زمانی دو ساله برای رشته‌های ایستاتر که دیرتر به پختگی استنادی می‌رسند.
2. عدم تصحیح تفاوت رفتار استنادی در رشته‌ها و در نتیجه عدم قابلیت این شاخص برای مقایسه‌ی مجلات رشته‌های مختلف.
3. عدم تصحیح تفاوت پوشش پایگاهی رشته‌ها.
4. سوگیری پایگاه ‌های آی اس آی به نفع مجلات انگلیسی- امریکایی.
5. تفاوت در نوع منابع در صورت و مخرج کسر.

عدم امکان مقایسه‌ی بین رشته‌ای، از مهم‌ ترین اشکالات وارده به Impact Factor  می باشد که اسنیپ می‌کوشد تا آن را برطرف سازد.

شاخص SNIP (اسنیپ)

شاخص SNIP معادل Source Normalized Impact Per Paper یا ضریب تاثیر به هنجار شده بر اساس منبع می باشد. اسکوپوس که اکنون به بزرگترین پایگاه اطلاعات کتاب شناختی و ارزیابی پژوهشی تبدیل شده است، از سال 2004 با همکاری تیم تحقیقاتی گسترده‌ای از چندین دانشگاه جهان آغاز به کار کرد و  در پاسخ به کاستی‌های ضریب تاثیر مجلات (به شیوه‌ای که توسط آی اس آی محاسبه می‌شود) شاخص SNIP (اسنیپ) را عرضه کرد. این شاخص استنادهای دورتر را بررسی میکند یعنی خود استنادی و استنادهای همکاران را در نظر نمیگیرد.

نحوه محاسبه شاخص SNIP (اسنیپ) برای رتبه‌بندی مجلات اسکوپوس

در محاسبه‌ی شاخص اسنیپ از همان اندیس ضریب تاثیر مجلات بهره گرفته شده است. بدین معنا که میانگین استناد بر مقاله محاسبه می‌شود و در صورت کسر قرار می‌گیرد. مثلا فراوانی استنادها در سال 2009 به مقالات منتشر شده در 2006-2008  تقسیم بر مجموع مقالات قابل استناد منتشر شده در  2006-2008.

ضریب تاثیر خام بدست آمده، میانگین استنادی بر مقاله در یک بازه زمانی سه ساله می باشد.

در ادامه ضریب تاثیر خام بر پتانسیل استنادی پایگاه در رشته‌ی مربوطه تقسیم می شود تا تفاوت های رشته ها به لحاظ رفتار استنادی و نیز به لحاظ میزان پوشش در پایگاه تصحیح شود. پتانسیل استنادی عبارت است از میانگین شمار ارجاعات سه ساله (برای مثال ٢٠٠٦ – ٢٠٠٨) بر مقاله در یک مجله. یعنی:

مزایای شاخص اسنیپ (SNIP)

1. از نظر بازه زمانی منطقی تر است.
2. پوشش پایگاهی بهتری دارد.
3. لحاظ کردن نوع یکسانی از منابع در شمارش استنادها و مقالات.
4. کمک به اعضای هیئت علمی و پژوهشگران جهت یافتن ژورنال هایی که بهترین عملکرد را در حیطه موضوعی مد نظرشان دارند.
5. در حیطه های موضوعی که احتمال استناد به آنها کمتر است ارزش بالاتری دارد.

 شاخصIPP (میزان استنادها به هر مقاله منتشر شده در مجله )

  مزایای شاخص IPP

1. احتمال دستکاری را کاهش میدهد.
2. تاثیر مجله را به صورت عادلانه تر اندازه گیری میکند.
3. اما برای فیلد موضوعی نرمال نیست و احتمال را بررسی میکند.

شاخص SJR

شاخص SJR معیاری است که بیان میکند تمام استنادات برابر آن چیزی که خلق شده نیست و زمینه موضوعی، کیفیت و شهرت مجله اثر مستقیم بر ارزش استناد دارد. این معیار هم شمار استنادهای دریافتی یک مجله و هم اهمیت یا اعتبار مجله ای که استنادها از آن می آیند را محاسبه میکند. این شاخص بیشتر برای استناد شبکه ای به مجلات بسیار بزرگ و ناهمگن مناسب می باشد.

شاخص JIF

در موسسه اطلاعات علمی، هر مجله دارای یک کد شناسایی به عنوان شماره مجله است. ترتیب این شماره ها در ردیف بندی کل مجله های تحت پوشش موسسه بر اساس حروف الفبا می باشد. مجله های تحت پوشش ISI در موضوعات مختلف طبقه بندی شده اند و هر طبقه به یک گرایش خاص علمی تعلق دارد. موسسه ISI در پایان هر سال به صورت یک جدول میانگین فاکتور تاثیر هر مجله یا JIF را نیز ارائه میدهد.
JIF میانگین فاکتورهای تاثیر مجله در طول سالیان فعالیت مجله در ISI میباشد.

برای محاسبه آن فاکتورهای تاثیر در همه سالها جمع و سپس بر تعداد سال های موجود تقسیم میشود و سپس میانگین انحرافات مطلق فاکتورهای تاثیر سالیانه از آن کم میشود تا افت و خیزهای مجله در طول سالیان جهت بهبود آن مشخص شود.

شاخصJRK 

در پایان هر سال، مجله های مربوط به یک موضوع خاص بر طبق میانگین فاکتور تاثیرمجله یا JIF ردیف بندی میشوند. به این ترتیب مجله با بیشترین JIF در صدر جدول قرار میگیرد. چنانچه شماره ردیف یک مجله در یک موضوع خاص با نماد n نشان داده شود و نماد N هم گویای تعداد مجله ها در آن موضوع خاص باشد درجه بندی مجله یا JRK به صورت زیر تعریف و محاسبه میشود:
بدیهی ست که JRK بین صفر و یک تغییر میکند.
وقتی JRK برای مجله ای یک باشد بدین معنی ست که در آن گرایش خاص علمی هیچ مجله ای وجود ندارد که درجه آن بر مبنای JIF از مجله مورد نظر ما بالاتر باشد.
یا مثلا وقتی JRK برای مجله ای 65% باشد بدان معنی ست در آن گرایش خاص 35% مجلات بر مبنایJIF از مجله مورد نظر ما بالاتر میباشند.

 در مجموع باید گفت موضوع بررسی کیفیت مقاله علمی، جنبه های مختلفی را می طلبد که موارد گفته شده مهمترین آنها میباشند. اگرچه این معیارها برای ارزیابی کافی نمی باشند و در مواردی مشکلاتی دارند، اما این اتفاق نظر وجود دارد که مقاله های چاپ شده در مجله های موجود در فهرست ISI بدلیل رعایت استانداردهای علمی و قواعد نشر بین المللی در حال حاضر اصلی ترین مبنای تعیین میزان و کیفیت تولید علمی در مقایسه با مجلات دیگر می باشد.