اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس منبع و محل انتشار آن‌ها

برای مطالعه و نگارش ممکن است از منابع مختلفی مانند کتاب، مقاله، پایان‌نامه، طرح پژوهشی، وب‌سایت، جزوه و بروشور و دیگر منابع استفاده کنیم، بنابر این لازم است تا در خصوص استفاده از هرکدام از این منابع اطلاعاتی داشته باشید که در ادامه به هر کدام از آنها اشاره می کنیم.

استفاده از کتاب‌ به عنوان منبع

هنگامی که قصد استفاده از کتابی را دارید به نام ناشر و اعتبار آن توجه کنید و تا جایی که می‌توانید در مورد آن ناشر، از طریق اشخاص آگاه یا با جستجو در اینترنت اطلاعات کسب کنید. درست است که قبل از چاپ کتاب احتمالاً از فیلترهای مختلف گذشته و سپس چاپ می شود اما به هرحال وجود ناشران نامعتبر و سودجویانی را که تنها با انگیزۀ کسب درآمد اقدام به انتشار می‌کنند، نباید فراموش کرد. مخصوصاً اگر هنگام مطالعه و استفاده از اثر به موارد مشکوکی برخورد کنیم، این بررسی بسیار کمک‌کننده است. اگر کتاب فاقد اطلاعات لازم است و به عنوان مثال نام و لوگوی ناشر مشخص نیست، بهتر است با احتیاط و دقت بیشتری از کتاب استفاده کنیم.

استفاده از وب‌سایت به عنوان منبع

این دسته از منابع در کنار اهمیتی که در پژوهش دارند، نیازمند دقت و بررسی دقیق‌تری هستند. از آن‌جا که انتشار محتوا در محیط وب آسان است و هر اطلاعاتی می‌تواند با هر کیفیتی و توسط هر شخصی، منتشر شود، پس لازم است به نکاتی از جمله نشانی و دامنه سایت، صاحب و سازمان تولیدکنندۀ آن توجه داشته باشیم.  سایت‌های دانشگاهی در سراسر دنیا با دامنه‌های مشخصی از جمله .org، .ac.ir، .ac.uk و مشابه این‌ها مشخص هستند و معمولاً دارای اطلاعات مناسب و موثقی هستند. از سوی دیگر وبسایت کتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های علمی بین‌المللی و ... منابع پژوهشی معتبری به شمار می‌روند.

استفاده از پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی به عنوان منبع

 این نوع منابع معمولاً از معتبرترین انواع منابع به شمار می‌روند. اگر برای استفاده از این منابع، به محلی غیر از دانشکده‌ها و کتابخانه‌های تخصصی، مثلاً وبسایت‌ها مراجعه می‌کنیم، به ویژه در مورد پایان‌نامه‌های داخلی، باید دقت بیشتری به‌ خرج داد چرا که متاسفانه معمولاً سودجویان از علاقه و اعتماد پژوهشگران به این نوع منابع برای کسب منافع شخصی استفاده می‌کنند؛ پس باید در چنین مواردی، نام دانشگاه، نام اساتید، نام دانشجو، عنوان و چکیده پایان‌نامه را در وبسایت‌های دانشگاهی جستجو کنیم تا مطمئن شویم این منبع واقعاً وجود دارد و اسیر اطلاعات ساختگی و جعلی نشویم. در صورت لزوم می‌توانیم با دانشجو یا اساتید راهنما به صورت ایمیلی ارتباط برقرار کنیم.

استفاده از مقالات به عنوان منبع

 در بسیاری از حوزه‌های علمی، مقالات از منابع معتبر و پراستناد و حتی مهم‌ترین منبع به شمار می‌روند. مطالعات تحلیل استنادی نشان می‌دهند که در حوزه‌های فنی و مهندسی و علوم تجربی و آزمایشگاهی به طور عمومی، مقالات مهم‌ترین منابع پژوهشی هستند. از این رو در این نوشته، با توجه ویژه به این منبع، مواردی را فهرست کردیم که می‌تواند به شناسایی هرچه بیشتر اعتبار یک مقاله کمک کند.

آسان‌ترین راه برای شناسایی اعتبار یک مقاله، پرس‌و‌جو از افراد آگاه مانند اساتید و پژوهشگران در مورد مجله‌ای است که مقالۀ مورد نظر ما در آن منتشر شده است. برای دانشجویان که در ارتباط مستقیم با اساتید هستند، پرسش از اساتید راه بسیار خوبی است. گاهی با یک سؤال از اساتید، راجع به مجلات می‌توان به اطلاعات خوبی در مورد اعتبار آن مجله رسید که نتیجۀ سال‌ها کار پژوهشی است.

1. به این اطلاعات در مجلۀ مورد نظر توجه کنیم: آرشیو یا قدمت مجله، منابع نمایه‌کننده مجله و ضریب تأثیر آن. با مراجعه به وب‌سایت مجلات، معمولاً فهرستی از پایگاه‌هایی که به نمایۀ آن مجله می‌پردازند، در دسترس است. این اطلاعات یا در توضیحات صفحۀ اول مجله وجود دارد یا در بخش دربارۀ ما (about)، یا در بخشی جداگانه با عنوان (abstracting and indexing). مثلاً همانطور که می‌دانید مهمترین نمایه‌های بین‌المللی ISI web of science و Scopus هستند.
2. حواسمان به این نکته باشد که مجلۀ مقاله‌ای که درحال استفاده از آن هستیم، جزء مجلات جعلی یا هایجکت نباشد.
3. همچنین می‌توانیم برای بررسی بیشتر مجلۀ مقالۀ مورد نظرمان، فهرست مجلات معتبر (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) را از وب‌سایت وزارتخانه‌های مربوطه مرور کنیم. 
4. در نهایت، برای بررسی اعتبار علمی مجلۀ مقالاتی که می‌خواهیم استفاده کنیم بهتر است به شاخص‌هایی که برای هر مجله تعریف شده است، توجه کنیم. با این کار هم از اعتبار مجلات مورد نظر آگاه می‌شویم و هم برای انتخاب مجله برای انتشار مقالات خودمان، در آینده مفید است. 

شاخص های سنجش اعتبار علمی مجلات

1. ضریب تأثیر مجله (ImpactFactor): برای بررسی این شاخص در مجلات نمایه‌شده در WOS می‌توانید به سایت www.impactfactor.ir مراجعه کنید. همچنین با جستجوی ISSN، مجلات در این سایت، این شاخص را مورد بررسی قرار دهید.
2. چارک مجلات (QuartileScore): این شاخص برای مجلات اسکوپوس به کار می‌رود. براساس این شاخص مجلات به چهار چارک تقسیم می‌شوند و مجلاتی که در ردۀ چارک نخست و دوم یا Q1 یا Q2 قرار دارند، بسیار معتبرند و معمولاً روند چاپ مقاله در این نوع نشریات نسبت به چارک سوم و چارک چهارم، دشوارتر است. برای بررسی چارک مجلات مورد نظرتان و اطلاعات مفید دیگر در مورد آن، می‌توانید به سایت www.scimagojr.com/journalrank.php مراجعه کنید.
3. شاخص اچ (H-Index):  این شاخص برای محاسبه میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی یک شخص، نشریه، دانشگاه یا کشور و مقایسۀ آن‌ها با دیگر رقیب‌های هم‌جنس به کار می‌رود. هرچه اچ-ایندکس نشریه‌ای بالاتر باشد یعنی آن نشریه استنادهای قابل اعتمادتری دارد و احتمالاً مقالات ارزشمندی را چاپ کرده است. یکی از راه‌های افزایش اچ-‌ایندکس افراد، چاپ مقالات در مجلات با اچ-ایندکس بالاست (اچ-ایندکس مجلات مورد نظرتان را در این www.scimagojr.com/journalrank.php بیابید و از بخش category، به حوزۀ مورد نظرتان برسید).

علاوه بر موارد ذکر شده، برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به پایگاه‌های Scopus ،SJR ،WOS  و JCR مراجعه کنید. با توجه به اینکه ممکن است دسترسی آزاد به فهرست JCR در خارج از مراکز دانشگاهی و پژوهشی فراهم نباشد، یا اگر با نحوۀ استفاده از این منابع به طور کامل آشنا نیستید، کتابداران و کارشناسان مراکز اطلاعاتی می‌توانند به پژوهشگران راهنمایی لازم را ارائه کنند.

سه گام اصلی، برای بررسی اعتبار مجلات

1. نشریه و بررسی اطلاعات موجود در وب‌سایت  نشریه؛
2. مراجعه به فهرست نشریات نامعتبر و جعلی در سایت وزارتخانه‌های مربوطه و مشاهدۀ نام مجلات مورد در آن‌ها
3. مراجعه به وب‌سایت‌هایی که اطلاعات کتابشناختی و علم‌سنجی لازم از یک نشریه را در اختیار قرار می‌دهند (لینک این وب‌سایت‌ها در بالا ذکر شد).

شایان ذکر این که اطمینان از کیفیت مجلاتی که مقالات را منتشر کرده‌اند، تضمین‌کنندۀ صددرصد کیفیت مقالات منتشرشده در آن نیست. متأسفانه گاهی روابط شخصی و سازمانی منجر به انتشار مقالات فاقد کیفیت لازم حتی در  نشریات معتبر می‌شود. پس لازم است محتوای اثر  را هم با دقت بررسی کنید.